Rusçadan Çeviren: Zelal Konak
Karim Abdraufoviç Hakimov (1890-1938) en önemli Sovyet diplomatlarından biri olarak onlarca yıldır araştırmacıların (Gadilov, Gumerov, 1977; Hayretdinov, 2006) dikkatini çekmeyi sürdürmektedir. Hakimov pek çok yönden parlak ve ilginç bir insandı. Hakimov günümüz Rusya’sında daha çok Suudi Arabistan ile dostluk ilişkileri geliştirmeyi başarabilen bir diplomat ve bu ülkenin ilk büyükelçisi olarak hatırlanmaktadır. 1918’den itibaren yaşamını adadığı komünist hareket içindeki faaliyeti ise pek fazla bilinmemektedir.
Bu bakımdan Hakimov’un biyografisindeki önemli noktaları anımsatmakta yarar var: Hakimov, 1890’da Ufa vilayetinde bağlı Belebey kentinin Dyusyanovo köyünde, köylü bir Tatar ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Fırtınalı bir gençlik evresi geçiren Hakimov, Orta Asya’dan Sibirya’ya kadar, Rusya’nın pek çok bölgesini gezdi. Hakimov, Ufa’da prestijli bir medrese olan Galiya’da eğitim aldıktan sonra Orta Asya’da Konibodom şehrinde madenci olarak çalışmış, çarın ordusunda da görev almıştır. Tomsk’da (Sibirya) dışarıdan bitirdiği lise eğitimini aldı -başka bir teoriye göre Hakimov aslında orta öğrenimi tamamlamıştır – (Kosaç, 1977). Orta Asya’da bulunduğu dönemde sosyalist-devrimcilere (SR) yakın olmakla birlikte, bu dönem politikayla ciddi biçimde ilgilenmediği de bilinmektedir. Hakimov’un kendi ifadesine göre, Tomsk’da bulunduğu dönemde yerel sosyal-demokrat gruplarla tanışmış ve Marksist literatürü okumaya başlamıştır. 1917’de Orenburg’a geçmiş ve burada Bolşeviklerle tanışarak, 1918 yılında RKP(B) saflarına katılmıştır (Hakimov, 1923).
Hakimov’un politik bir aktivist olarak şekillenmesi de bu döneme tekabül etmektedir. Halk Eğitim Komiserliğinde çalışmasının yanı sıra Kızıl Ordu içinde Müslüman birliklerin oluşturulması konusunda da etkin rol almıştır (Gadilov, Gumerov, 1977; Hayretdinov, 2006). Ancak en etkin faaliyetini, Müslümanlar içinde komünist ajitasyon oluşturmaktadır (Kosaç, 1977). Hakimov ve arkadaşları 1919’da M. H. Sultan-Galiyev ve taraftarlarıyla bu temelde şiddetli bir tartışma yürütmüşlerdir.
Hakimov ve Sultan-Galiyevcilerin de içinde yer aldığı “Müslüman Komünistler” arasındaki anlaşmazlığın temelinde, Hakimov ve çevresinde kümelenen grubun ulusların kendi kaderini tayin hakkı konusunda Buharin’in de savunduğu “emekçilerin kendi kaderini tayin hakkı’’ tezini desteklemeleriydi (hatta kendilerini ‘Buharinciler’ olarak adlandırdıkları da bilinmektedir). Bu yüzden Sultan-Galiyev’e ve onun Cedidciler ve Tatar milliyetçilerinden gelen taraftarlarına karşı keskin bir muhalefet içindeydiler (Kosaç, 1997; Hayretdinov, 2006).
Bu iki grup arasındaki esas çatışma, 1919 Kasım’da Moskova’da gerçekleştirilen Doğu Halkları Komünist Örgütleri 2. Kongresi’nde Tatar-Başkır Cumhuriyeti kurulması ve özel olarak Müslümanlara yönelik faaliyet içinde bulunacak parti birimlerinin oluşturulması üzerinden yaşanmıştır. Hakimov bu taleplerin karşısında dururken, Sultan-Galiyev desteklemiştir (Kosaç, 1997). Kongrenin sonunda Hakimov RKP(B) MK altındaki Doğu Halkları Komünist Örgütleri Merkez Büro üyeliğine seçildi. Ancak büyük ihtimalle, Sultan-Galiyevcilerle yaşanılan anlaşmazlık yüzünden bu büroda fiilen çalışmadı: “ Söz konusu büroda çalışmak istemeyerek, 2. Türkistan Tümeninin çağrısını gerekçe göstererek cepheye katılmıştır”(Hakimov, 1932; Gadilov, Gumerov, 1977). Hakimov’un Orenburg’dan Türkistan’a gidişi Sultan-Galiyevcilerle mücadelesinde yenilgiyi fiilen kabulü anlamına geliyordu (Hayretdinov, 2006).
Hakimov Türkistan’da, M. V. Frunze’nin komutanlığındaki Türkistan cephesi politik idaresinde görev aldı (Gadilov, Gumerov, 1977). 1920 Temmuz’da Türkistan Komünist Partisi(TKP) MK’ya seçildi ve yürütme bürosunda görev aldı. RKP(B) MK’nın projelerini protesto ettiği gerekçesiyle Türkistan’daki görevinden azledildi. Buna rağmen Frunze ve V. V. Kuybışev (Türkistan cephesinin Devrimci Askeri Konsey üyesi) Hakimov’u TKP MK içindeki en önemli şahsiyet olarak değerlendirdiler ( Frunze, Kuybışev, 1920).
Kuybışev, Eylül 1920 itibariyle Buhara Sovyet Cumhuriyeti’nde RSFSC’nin elçisi olarak çalışmaya başladı, Hakimov ise Kuybışev’in yardımcılığı görevine getirilmişti. Kuybışev’in Aralık 1920’de Moskova’ya gidişinden sonra onun görevini Hakimov yerine getirdi. RSFSC ile Buhara Sovyet Halk Cumhuriyet arasındaki karmaşık ilişkilerden dolayı adeta iki ateş arasında kalmış olan Hakimov, her ne kadar bu görevinde beklenen başarıyı gösteremiş olsa da, bu onun daha sonra etkinlikleriyle ün kazanacağı diplomatik alandaki ilk deneyimi olmuştu (Hayretdinov, 2006).
Buhara’dan kurtulmak isteyen Hakimov 27 Ocak 1921’de Kuybışev’e mektubunda şu satırları kaleme almıştır: “Sizden kati biçimde beni Buhara’dan çıkarmanızı rica ediyorum’’ (Hakimov, 1921). Moskova’nın Buhara’ya gösterdiği politik tutumdan kaynaklanan anlaşmazlık üzerine Hakimov, Şubat 1921’de temsilcilik görevinden istifa etti. 10 Şubat 1921’de Kuybışev’e yazdığı başka bir mektubunda buna değinen Hakimov, Kırım’da iktisadi faaliyetlerde ya da parti çalışmasında görevlendirilmeyi talep etti (Hakimov, 1921). Hakimov’un bu isteği kabul edildi ve Tüm Rusya Merkez Yürütme Komitesi Türkistan komisyonunun talimatıyla Buhara’dan gönderildi.
Hakimov Mayıs 1921’de Komintern’in III. Kongresine gönderildi. RKP (B) MK Türkistan bürosu başkanı Janis Rudzutak, Komintern Yürütme Komitesine gönderdiği, 19 Mayıs 1921 tarihli mektubunda Türkistan Komünist Partisi delegeleri olan Şarapov, V. M. Pozner ve Hakimov’a istişari oy hakkı verilmesini talep etmiştir (Rudzutak, 1921).
Komintern arşivinde bulunan Hakimov’un şahsi dosyasında yalnızca, Komintern III. Kongresine katılım için doldurduğu form bulunmaktadır. Hakimov’un bizzat kendi el yazısıyla doldurduğu formda; milliyetini Tatar, ‘sosyal konum’ kısmını işçi, mesleğini ise ‘maden işçisi, öğretmen’ olarak belirtmiştir. Eğitimini ‘orta’ olarak bildirmiştir. Rusya’ya 27 Mayıs 1921’de Buhara sınırından geçtiğini ve Komintern III. Kongresi’nin bitimine kadar Komintern Türkistan Bürosu tarafından görevlendirildiğini belirten Hakimov ayrıca Rusya’da RKP MK üyesi Frunze ve MK aday üyesi Kuybışev’i referans olarak göstermiştir. Bildiği dillerle ilgili soruya, iyi derece Rusça, Özbekçe, Kırgızca, orta derece Farsça ve Arapça olarak yanıt vermiştir. Ancak Hakimov’un o dönemde vasatın altında Arapça konuştuğu düşünülmektedir, bu dili ancak Suudi Arabistan’daki görevi sırasında iyi derecede öğrenmiştir (Hayretdinov, 2012)
Hakimov kongre bittikten sonra Moskova’da kalmıştır. RKP(B) MK Sekreteri V. M. Molotov’a mektubunda işiyle ilgili sorunun hala çözülmemesinden ve kabul almak için kurum kurum gezmekten yorulduğu yönünde yakınmaktadır:
Buhara ile ilgili verili sorunlara dair deneyimlerimi paylaşmak için; Karahan, Çiçerin, Yanson veya herhangi biriyle görüşme sağlamak için boşuna uğraştım ve uğraşıyorum. Birkaç kez size ve sekreterinize geldim, ama sizinle de bir konuda anlaşmaya varamadık. Moskova büyük bir şehir ve çok fazla kurum var. Onları gezmeniz günde 16 saati bulabilir, kapı kapı gezmeme rağmen bir türlü bu kurumlardan içeri giremedim. Bu yüzden son sizden son kez istekte bulunmak istiyorum; eğer öğrenim görmeme izin vermeyecekseniz, Türkistan’daki görevimden azledilme kararımı iptal ederek Taşkent’e gitmeme izin verin (Hakimov, 1921).
Hakimov’un isteği kabul edildi. RKP MK örgütlenme bürosu 27 Temmuz 1921’deki oturumunda, RKP MK Türkistan Bürosu’nun emrinde görevlendirilmesine karar verilmiştir. Kaderinin bundan sonraki kısmı ise parlak olduğu kadar trajik de bir seyir izlemişti. Daha 1921’in sonbaharında Kuybışev’in tavsiyesiyle Meşhed şehrine (İran) konsolos olarak atandı ve o zamandan itibaren nihai olarak Sovyetler Birliği Dışişleri Bakanlığında diplomatik hizmete geçmiş oldu. Daha sonra Hicaz’da konsolos ve büyükelçi, Yemen’de büyükelçi ve sonra yine Suudi Arabistan’da büyükelçilik görevlerinde bulundu. 1937’de Moskova’ya geri çağrılarak karşı devrimci faaliyetlere katıldığı gerekçesiyle, Ocak 1938’de tutuklanan ve kurşuna dizilen Hakimov’un itibarı, 1956’da iade edildi.
Kaynaklar
Gadilov, L.Z. i Gumerov, F.KH. (1977) Revolyutsioner-diplomat. Istoriko-biografiçeski oçerk, Ufa.
Kosaç, G.G. (1997) “Karim Hakimov: godı jizni v Orenburge (çelovek i yego vremya)”, Neizvestnıye stranitsı oteçestvennogo vostokovedeniya, Moskva.
Ozerov, O.B. (2018) Gibel’ «Krasnogo paşi» (Karim Hakimov), De Personae / O liçnostyah: sbornik nauçnıh trudov, Moskva.
Rudzutak, YA.E. (1921) Pismo v Ispolkom Kominterna ot 19 maya 1921 g., RGASPI. F. 5. Op. 3. D. 59. L. 8
Frunze, M.V. i Kuybışev, V.V. Pis’mo v TSK RKP(b), RGASPI. F. 122. Op. 1. D. 31. L. 58.
Hayretdinov, R.F. (2006) Karim Hakimov – revolyutsioner, diplomat, dissertatsiya kandidata istoriçeskih nauk, Ufa: Başkirskii gosudarstvennıy universitet.
Hayretdinov, R.F. (2012) “Pervaya diplomatiçeskaya missiya v Aravii na osnove zarubejnıh istoçnikov”, Hakimovskiye çiteniya «Rossiya i arabski mir: istoriya i sovremennost», Ufa.
Hakimov, K.A. (1923) Avtobiografiya çlena RKP Karima Hakimova, Rossiyski gosudarstvennıy arhiv sotsialno-politiçeskoy istorii (RGASPI). F. 17. Op. 100. D. 146728. L. 14-15.
Hakimov, K.A. (1921A) Pis’mo K.A. Hakimova V.V. Kuybışevu ot 27 yanvarya 1921 g., RGASPI. F. 79. Op. 1. D. 829. L. 11ob.
Hakimov, K.A. (1921B) Pis’mo K.A. Hakimov a V.V. Kuybışevu ot 10 fevralya 1921 g., RGASPI. F. 79. Op. 1. D. 829. L. 2-8.
Hakimov, K.A. (1921V) Anketa delegata III kongressa Kominterna, RGASPI. F. 495. Op. 199. D. 248. L. 1.
Hakimov, K.A. (1921G) Pis’mo K.A. Hakimov V.M. Molotovu ot 16 iyunya 1921 g., RGASPI. F. 17. Op. 112. D. 184. L. 36-36ob.
Hakimov, K.A. (1932) “Avtobiografiya”, Vospominaniya o Karime Hakimove, Ufa (1982)