Bugün kendini TL’nin aşırı değer kaybında ifade eden mali kriz, önümüzdeki süreçte kredi ve ödeme zincirinin de kopmasıyla reel ekonomide daralmaya yol açabilecektir. Bu kriz, küresel kapitalist bunalımın ve ülkemizdeki siyasi rejim krizinin bir bileşkesi olarak karşımıza çıkmaktadır.
Yaşanan tufan karşısında üç temel tutum belirmiştir: Bunlardan birincisi, krizi yalnızca başkanlık diktasına bağlayarak meseleyi safi bir demokrasi sorunu olarak ele almakta, böylelikle kapitalizm ve eşitsiz gelişim olgusundan koparmaktadır. Ötekisiyse, krizi yalnızca ekonomi politikasındaki hatalara ve liyakatsizliğe dayandırmakta, Dervişvari bir teknokratla ülkenin tekrar düzlüğe çıkacağını öne sürmektedir. Üçüncü tutum ise, krizin Amerikan emperyalizminin ekonomik müdahaleleri sonucu çıktığını öne sürmekte, mevcut Saray rejiminin arkasına dizilmeyi önermektedir. Örtük olansa, her üç durumda da faturanın işçi ve emekçilerin sırtına yükleneceğidir.
Oysa yaşanan ekonomik krizin birinci sorumlusu AKP/Saray iktidarıdır. Hükümet, bu ekonomik yıkımın sorumluluğunu üstlenerek istifa etmelidir.
Toplum için üretime başlamayı esas alan program, ekonomik krizin aşılmasını sağlayacak, sanayi ve tarım üretkenliğini arttıracak ve bunu işsizlik ve hayat pahalılığı ile değil, artan istihdam ve toplumsal refah ile birlikte yürütebilecek, uygulanabilir tek programdır. Sınıfsal içeriğinden arındırılmış bir demokrasi söylemi enkazın emekçilerin üstüne yıkılmasına yardımcı olacak; çözümün neoliberal teknokrasiye terk edilmesiyse ne ülkedeki dikta rejimini tehdit edecek, ne de yapısal ekonomik sorunlara çare bulacaktır. Ekonomik krizden çıkış için mücadele ile demokratik bir halk iktidarı için mücadele birbirinden kopartılamaz.
Krizden Halkçı Çıkış Programı’nın temel perspektifi toplum için ve toplum kontrolünde üretimdir. Program ekonomik yaşamı tüm yönleriyle kapsamayı değil, kritik alan ve ilişkilere dair temel düzenlemeler önermeyi önüne hedef olarak koyar. Öneriler tekil olarak değil, bir bütün olarak işlev kazanacaktır. Bu program, asgari olarak ilçe, il ve bölge halk meclislerinden ve işyeri işçi meclislerinden gelen bir ulusal meclis ve onun içinden seçilecek halkçı bir iktidar tarafından uygulanabilir ve halk meclisleri yönetimleri geliştikçe daha da fazla uygulanabilir hale gelir. Kısacası, demokrasi ve sınıf mücadelesini birleşik olarak kavrar.
Program kısmen kriz esnasında mahallelerde ve iş yerlerinde geliştirilebilecek inisiyatiflere dikkat çekmekte, yerel ölçekte doğrudan atılabilecek adımları vurgulamaktadır. Öte yandan da bu tekil adımların anlam kazanması ve kalıcılaşması için gerekli daha geniş bir çerçeve önermektedir.
Bu program bir kurtuluş ya da evrimci bir gelişim reçetesi değil, aksine, kurtuluşları kendi ellerinde olan işçi sınıfının kendi mücadelesini yükseltmesine ve iktidarı almasına yardımcı olacak asgari koşulları yaratmayı amaçlamaktadır.
A. EKONOMİK KRİZ – BURAYA NASIL GELDİK?
Emperyalizme ekonomik ve siyasi entegrasyon süreci AKP iktidarı ile had safhaya ulaşmıştır. Özelleştirmeler ile kamu varlık ve hizmetleri sermayenin talanına sunulmuştur. Çoğu durumda özelleştirilen işletmeler üretime dahi devam etmemiş, arazi rantı uğruna kapatılarak yok edilmiştir. Taşeronlaştırmayla sendikaların altı oyulmuş, Türkiye uluslararası tekellerin ucuz işgücü deposu haline getirilmiştir. Türkiye ABD ve Batı Avrupa emperyalizminin mali-ekonomik sömürgesidir.
AKP dönemi boyunca sanayi ve tarım üretkenliği gerilemiş, inşaat türevi yatırımlarda aşırı bir şişme yaşanmıştır. 2007-2008 krizi sonrasında, ABD’nin karşılıksız dolar bastığı ve bu ucuz dolarları dünyaya yaydığı dönemde; Çin, Hindistan gibi ülkeler bu konjonktürü güçlü bir üretim ekonomisi kurmak için kullanırken, AKP iktidarı tam tersine yoğun bir ithalat bağımlılığı geliştirmiştir. Sanayinin milli gelirdeki payı bu dönemde azalmıştır. Tarımda dışa bağımlılık had safhaya çıkmıştır. Böylece Türkiye ekonomisi, ABD’nin 2013 sonrasında parasal sıkılaştırma politikasına geçmesiyle birlikte zorlanmaya başlamıştır. Mali sermaye fonlarının Türkiye benzeri ülkelerden ABD ve Avrupa’ya doğru kaymaya başlaması bu değer kaybını hızlandırmıştır. Suriye ve Ortadoğu’ya yönelik savaş politikaları, askeri harcamaların tırmandırılması da Lira’yı zayıflatmıştır. Türk Lirası’nın son beş yılda yaşadığı aşırı değer kaybının arkasında böyle bir ekonomik süreç vardır.
Türk Lirası değer yitirdikçe, AKP’nin ilk dönemindeki düşük faiz, düşük kur, düşük cari açık dengesini sürdürmek imkânsız hale gelmiştir. Sermayenin bir kanadı (TÜSİAD) esasen kurun düşük tutulmasını isterken, diğer kanadı (MÜSİAD) faizin düşük tutulmasını istemiştir. Ama işçi sınıfı aleyhindeki düzenlemelerde (arabuluculuk, işçi kiralama, kıdem tazminatının fona devri vd.) ittifak etmişlerdir.
16 Nisan referandumu ve 24 Haziran seçimleriyle birlikte, tek adam rejiminin kurumsallaşması, ekonomide Saray çevrelerine olağanüstü bir güç sağlamıştır. Yaşamın bütün alanlarında görülen hukuksuzlukların ekonomide de yaşanabileceği endişesi (insan hakları ihlallerini hiç umursamayan) uluslararası sermayeyi tedirgin etmiştir. Özellikle Erdoğan’ın Mayıs ayındaki Londra ziyaretinde Merkez Bankası’nı emri altına alacağını açıklaması, Türkiye’den hızlı bir sermaye çıkışına yol açarak TL’nin değer kaybını bir mali krize dönüştürmüştür.
Pastör Brunson’un rehine pazarlığına konu edilmesi, ABD’de süren Halkbank davası, ABD’nin İran yaptırımları, Rusya’dan S-400 füze sistemlerinin alınması, Suriye’ye müdahale politikalarının yaşadığı açmazlar gibi siyasi etkenler, bu krizde ağırlaştırıcı rol oynasalar da, bu nihayetinde mali-ekonomik bir krizdir ve temelleri AKP’nin 16 yıllık neoliberal ekonomi politikalarıyla atılmıştır.
Siyasi iktidar, uyguladığı birikim rejiminin sınırlarının farkında olarak, sistem her tıkandığında zam ve vergi soygunu ile emekçi halklardan sermaye kesimine kredi, teşvik, hibe aktarmış, yeniden-üretken olmayan inşaat ve iskan yatırımları ile nefes almaya çalışmış, bu süre zarfında kitle desteğini ise tüketimi bireysel borçlandırma ve siyasi içerikli sosyal yardımlar yoluyla sağlamaya çalışmıştır. Ancak geldiğimiz noktada AKP’nin birikim rejimini emekçileri mülksüzleştirme yoluyla aşma kabiliyeti iyice sınırlanmıştır.
Başkancı rejimin sağladığı yetkiler, Erdoğan hükümetinin bu krizin yükünü emekçi sınıfların ve yoksulların sırtına yıkmasına imkan sağlayacaktır. Zaten kurulan hükümet de neredeyse tümüyle patronlardan ve şirket yöneticilerinden oluşmaktadır. IMF ile yeni bir stand-by anlaşması yapılması, kemer sıkma paketlerinin yürürlüğe konulması emekçileri bekleyen olası tehlikeler arasındadır. Vergiyi tabana yaymak adı altında, zaten vergi yükünün %70’ini sırtlayan emekçi halkın sırtındaki yük daha da ağırlaştırılacaktır.
AKP’yi sadece uluslararası sermayeyle yaşadığı sürtünmeler üzerinden eleştiren anlayışların da böyle bir IMF programı karşısında çok söyleyecek sözü kalmayacaktır. AKP karşıtı muhalefet tarihsel varlık hakkını korumak istiyorsa, önümüzdeki dönemde emekçi ve halkçı bir karaktere bürünmek zorunda olacaktır. Kemer sıkma paketlerinin toplumda yaratacağı tepkiler, Meclis aritmetiğinde gerilemiş olan AKP’yi fazlasıyla zorlayacaktır. Buradan toplumsal bir muhalefetin yükselmesi son derece olasıdır. Önemli olan bu itirazlara ilerici, sosyalist, demokratik bir karakter kazandıracak bir mücadele programını ortaya koyabilmektir.
Bugün burjuvazinin sunduğu çözümler sözde çözümlerdir ve AKP kaçınılmaz bir biçimde IMF/kemer sıkma programını açıkça ya da örtük olarak kabul etmek zorunda kalacak, krizin faturasını er ya da geç emekçi halkların omzuna yükleyecektir. Bunun sebebi kâr için üretimin küresel ölçekte krize girmesidir. Toplum için üretime başlamayı esas alan Krizden Halkçı Çıkış Programı, ekonomik krizin aşılmasını sağlayacak, sanayi ve tarım üretkenliğini arttıracak ve bunu işsizlik ve hayat pahalılığı ile değil, artan istihdam ve toplumsal refah ile birlikte yürütebilecek, uygulanabilir tek programdır.
B. HALKÇI ÇIKIŞ PROGRAMI
1. Üretim ve Üretim İlişkileri
- Özelleştirmeler durdurulmalı, özelleştirilen ve hala üretime devam eden tüm Kamu İktisadi Teşekkülleri (KİT) yeniden kamulaştırılmalı, işçi temsilcilerinin de içinde yer aldığı demokratik bir yönetim altında planlı bir şekilde toplum için üretime geçmelidir.
- Ekonomik kriz sonucu iflas eden ya da üretimi durduran büyük ölçekli işletmeler kamulaştırılmalı, orta ve küçük ölçekli işletmeler emek kooperatiflerine dönüştürülerek burada çalışan işçilere devredilmelidir. İşsizlerin bir araya gelerek kuracağı emek kooperatifleri desteklenmelidir.
- Tarımda üretici köylü kooperatifleri desteklenmelidir. Tarımsal desteklerin bütçedeki payı %5’e çıkarılmalı, tarım üretimi planlı hale getirilmelidir. Bu kapsamda, üretime devam eden emekçi köylülüğün topraklarını birleştirmeleri teşvik edilmeli, siyasi veya iktisadi sebeplerle toprağından edilmiş ya da göçe zorlanmış yurttaşlara ve topraksız köylülere üretim kooperatifleri kurmaları için hazine arazileri tahsis edilmelidir. Bu kooperatifler plana uygun olarak emekçi köylülüğün özyönetiminde olmalı, teknik, hammadde ve eğitim desteği devlet otoritesi tarafından etkin bir biçimde sağlanmalıdır.
- İnşaat ve gayrımenkul, krizin ilk vuracağı sektörler olacaktır. Borcundan dolayı bankaların el koymaya yelteneceği, inşaatı bitmiş ancak satılamayan veya yatırım aracı olarak kullanılan evler ulusallaştırılarak makul bir kira ile evsizlerin kullanımına devredilmelidir.
- Yabancı doğrudan yatırıma ancak ve ancak demokratikleştirilmiş kamu yönetimi ortaklığında ve işçi denetiminde izin verilmelidir.
- Kamu ve kooperatif üretimlerinin birbiri için üretim yapacağı bir toplumsal sektör oluşturulmalıdır. Emek kooperatiflerinden oluşacak bu toplumsal sektör, toplum için üretim esasına göre işlemeli ve kamu tarafından girdi ve satış kanallarıyla desteklenmelidir.
2. Borçlar
- Dış-iç ayrımı gözetmeksizin özel sektör borcunun kredi, teminat, kefalet, teşvik ve hibelerle kamulaştırılması engellenmeli, borç yükü özkaynaklara yüklenmelidir.
- Dış dünyaya olan kamu borçları durdurulmalı, faiz ödemeleri iptal edilmeli, anapara ödemeleri de yeniden yapılandırılmalıdır.
- İşsizlerin ve bilimsel yoksulluk sınırının altındaki hanelerin bireysel kredi ve kredi kartı borçları silinmeli, kalanının faiz ödemeleri iptal edilip, anapara ödemeleri yeniden yapılandırılmalıdır.
- Küçük esnafın kredi borçları yeniden yapılandırılmalıdır.
- Emek kooperatifine dönüştürülen ya da kamulaştırılan tüm işletmelerin iç ve dış borçları silinmelidir.
3. Para Piyasaları
- Dış bağımlılık yaratan sıcak para girişine dayalı temel finansman modeline son verilmeli, yatırım finansmanı sermaye kesiminin ve servetin vergilendirilmesi yoluyla sağlanmalıdır. Bunun için sermaye kontrolleri hayata geçirilmeli, sıcak para hareketleri denetim altına alınmalı ve yüksek oranda vergilendirilmelidir.
- Dövizle borçlanmaya kısıtlama getirilmeli, Türkiye içinde döviz ile kiralama ve satış yasaklanmalıdır. Üretime dayalı bir ekonomiyle TL güçlendirilmelidir.
- Merkez Bankası uluslararası sermayeye bağımlılıktan kurtarılarak, para politikası maliye politikasıyla koordineli bir biçimde toplum için üretimi ve istihdam artışını desteklemelidir.
4. İstihdam, Sendikal Haklar ve Ücretler
- Toplu işten çıkarmalar yasaklanmalıdır.
- Demokratik ve planlı kamu üretimi ve emek kooperatifleri işsizliğin geriletilmesinin ana unsurları olmalıdır.
- Her mahalleye kreş ve kamusal yemekhaneler açılarak kadının sırtındaki ev işi yükü azaltılmalı, kadının üretim ve toplumsal yaşamda yer almasının önündeki engeller kaldırılmalıdır.
- KİT’lerin ve kooperatiflerin üretimlerinden elde edilen gelir, toplumsal hizmetlerin ücretsiz geliştirilmesine ayrılmalıdır. İlk elden toplu taşımanın ücretsiz hale getirilmesi hedeflenmelidir.
- Kamu ve özel sektördeki işçi ve emekçiler için sendikal haklar önündeki 12 Eylül artığı tüm yasak ve kısıtlar kaldırılmalı, ücret, hak, dayanışma vb. tüm grev türleri tanınmalı, lokavt yasaklanmalı, sendikalara konulan işyeri ve iş kolu barajları kaldırılmalıdır.
- Her işçiye sendikalı olma imkanı sağlanmalı, sendikalar işçi meclislerince yönetilmelidir.
- Asgari ücret işçi ve sermaye sendikalarının toplu pazarlığı ile belirlenmeli, asgari ücret tespit komisyonu lağvedilmeli, pazarlık sürecinde işçilere grev hakkı tanınmalıdır.
- Ev içi emek de dahil olmak üzere, bütün iş kollarında sigorta ve sosyal güvenlik bir hak olarak tanınmalıdır.
- Hem vahşi sömürünün hem de işçileri sendikasızlaştırmanın temel bir aracı olan taşeron sistemi tümüyle kaldırılmalıdır.
- İş güvenliği, işyeri güvenliği ve sosyal güvenlik sadaka ya da lütuf olarak değil, tüm işçilerin hakkı olarak tanınmalıdır.
- Arabuluculuk sistemi kaldırılarak, işçilerin haklarını mahkemede aramasının önü açılmalıdır.
5. Bölüşüm
- Vergilendirmede adalet sağlanarak, kazanç oranında vergi alınmalıdır. Az kazanandan az, çok kazanandan çok vergi alınmalıdır.
- Temel ihtiyaç mallarında bütün dolaylı vergiler (ÖTV, KDV, ÖİV vb.) kaldırılmalıdır.
- Kurumlar vergisinin en düşük dilimi yüzde 30 olmalıdır. Emek kooperatifleri özel işletmelere kıyasla daha düşük vergilendirmeye tabi tutularak teşvik edilmelidir.
- Sadece gelir değil, servet de vergilendirilmeli, ilk etapta hayatını kâr, faiz ve rant ile kazanan kesimlerin servetlerinin yüzde 30’u vergi olarak alınmalıdır.
- Şirketler için kurumlar vergisi ve KDV tahakkuku toplum denetiminde hesaplanmalı, tahsilat oranı yüzde 90’ın altına düşürülmesi kanunen yasaklanmalıdır.
- Sermaye kesiminin affedilen vergi borçları yeniden hesaplanarak yasal faiziyle birlikte tahsil edilmelidir.
- Elektrik, su ve ısınma vazgeçilmez birer insan hakkı olarak kabul edilmelidir. Yoksul hanelere ihtiyaç oranında elektrik, doğalgaz, su ücretsiz sağlanmalı, sadece bu miktarın üstü ücretli olmalıdır.
Abstrakt Dergi Politik Ekonomi Çalışma Grubu
Güney Işıkara, Alp Altınörs, Olcay Çelik